Όχι μαγεία, αλλά πίστη: ο χριστιανικός κώδικας του «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών»
Ο Τόλκιν έγραψε το βιβλίο του στη μνήμη των βρώμικων χαρακωμάτων και του θαλάμου του τύφου. Αναλύουμε γιατί στον κόσμο του νικά η αδυναμία και πώς μπορεί κανείς να δει το Άστρο, όταν ο ουρανός είναι σκεπασμένος από τη σκιά.
Συχνά μας φαίνεται ότι η φαντασία είναι ένα όμορφο παραμύθι, στο οποίο μπορεί κανείς να δραπετεύσει από την τρομακτική πραγματικότητα. Νομίζουμε ότι οι ιστορίες για ξωτικά και δράκους γράφονται από ονειροπόλους που κρύβονται από τη ζωή. Όμως στην περίπτωση του Τζον Ρόναλντ Ρούελ Τόλκιν, όλα ήταν ακριβώς το αντίθετο.
Αυτό το βιβλίο γεννήθηκε στην κόλαση. Τον Νοέμβριο του 1916 ο νεαρός ανθυπολοχαγός Τόλκιν βρέθηκε σε στρατιωτικό νοσοκομείο. Είχε «πυρετό των χαρακωμάτων» — επιδημικό τύφο, που μεταδιδόταν από ψείρες στις βρώμικες τάφρους του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Παραληρούσε, έτρεμε, και γύρω του οι άνθρωποι πέθαιναν. Μόλις είχε χάσει στη μάχη του Σομμ δύο από τους καλύτερούς του φίλους.
Και εκεί, πάνω σε τσαλακωμένα κομμάτια υπηρεσιακού χαρτιού, με τρεμάμενο χέρι άρχισε να καταγράφει τα πρώτα προσχέδια της μυθολογίας του.
Τα Νεκρά Έλη, μέσα από τα οποία οι ήρωες του βιβλίου του σέρνονται προς τον εχθρό, δεν είναι φαντασία. Είναι ένα τοπίο που ο Τόλκιν είδε με τα ίδια του τα μάτια μετά από πυροβολικό βομβαρδισμό. Γι’ αυτό «Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών» αντηχεί τόσο έντονα μέσα μας σήμερα. Δεν είναι παραμύθι. Είναι ένα χρονικό επιβίωσης της ανθρώπινης ψυχής μέσα στην καταστροφή. Αναγνωρίζουμε τον εαυτό μας σε αυτούς τους φοβισμένους ήρωες, που απλώς ήθελαν να πίνουν τσάι στα ζεστά τους σπίτια, αλλά βρέθηκαν στο επίκεντρο του παγκόσμιου κακού.
Για τι πράγμα μιλά αυτή η ιστορία
Αν αφαιρέσει κανείς τα σπαθιά και τη μαγεία, η πλοκή είναι απλή μέχρι ανατριχίλας. Στον κόσμο ξύπνησε το απόλυτο Κακό — ο Σάουρον. Θέλει να μετατρέψει την ανθισμένη γη σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Για την πλήρη νίκη του του λείπει μία μικρή λεπτομέρεια — το Ένα Δαχτυλίδι. Δεν είναι απλώς ένα κόσμημα, είναι η συμπύκνωση της θέλησης και της δύναμής του.
Και έτσι αυτό το τρομερό όπλο πέφτει στα χέρια του πιο ακίνδυνου πλάσματος στον κόσμο — του χόμπιτ Φρόντο. Οι χόμπιτ είναι ένας «μικρός» λαός, στο ανάστημα ενός παιδιού· αγαπούν τη γη, το φαγητό και την ηρεμία. Δεν είναι καθόλου πολεμιστές.
Η τραγωδία είναι ότι το Δαχτυλίδι δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί εναντίον του εχθρού — το ίδιο είναι κακό και θα υποδουλώσει όποιον το φορέσει.
Δεν μπορεί να κρυφτεί. Μπορεί μόνο να καταστραφεί στη φωτιά του βουνού όπου σφυρηλατήθηκε. Και αυτό το βουνό βρίσκεται στην καρδιά της χώρας του εχθρού, στη Μόρντορ.
Ο μικρός Φρόντο αναλαμβάνει αυτό το φορτίο. Μαζί με τον πιστό φίλο του Σαμ, περπατούν μέσα από όλο τον κόσμο, κατευθείαν στο στόμα του τέρατος, για να κάψουν το Δαχτυλίδι. Είναι μια αποστολή αυτοκτονίας. Δεν έχουν καμία ελπίδα. Αλλά προχωρούν.
Γιατί το κακό δεν ξέρει να δημιουργεί
Όταν βλέπουμε ειδήσεις, όταν βλέπουμε κατεστραμμένα σπίτια, μας πιάνει φυσικό κρύο. Το κακό φαίνεται τεράστιο, δημιουργικό, ευφάνταστο. Στο βιβλίο του Τόλκιν, οι στρατοί του σκότους φαίνονται ατελείωτοι.
Αλλά αν κοιτάξουμε προσεκτικά, θα δούμε μια παρηγορητική λεπτομέρεια.
Στον κόσμο του Τόλκιν, το κακό είναι στείρο. Δεν έχει δημιουργική δύναμη.
Οι όρκοι — οι τρομεροί στρατιώτες του εχθρού — δεν είναι κάποιος νέος λαός. Είναι ξωτικά που κάποτε απήχθησαν, βασανίστηκαν και παραμορφώθηκαν. Οι τρολ είναι μια κακή παρωδία των εντς (καλοκάγαθοι γιγάντιοι δένδρων).
Ο Τόλκιν, ως βαθιά πιστός άνθρωπος, ενσωμάτωσε εδώ την κύρια χριστιανική ελπίδα: το κακό δεν έχει τη δική του πηγή ζωής. Είναι πάντα παράσιτο. Ο Σατανάς είναι η «μαϊμού του Θεού». Δεν μπορεί να δημιουργήσει τίποτα νέο, μπορεί μόνο να χαλάσει, να σχίσει, να λερώσει ό,τι δημιούργησε ο Δημιουργός.
Για εμάς αυτό σημαίνει ένα πράγμα: το σκοτάδι είναι δευτερεύον. Υπάρχει μόνο χάρη στο κλεμμένο φως. Είναι τρομερό, θορυβώδες, αλλά δεν έχει ρίζες στην Αιωνιότητα. Είναι ένας γίγαντας με πόδια από πηλό.
Η δύναμη στην αδυναμία
Το δεύτερο μάθημα, που διαβάζουμε ανάμεσα στις γραμμές, είναι ύμνος στον «μικρό άνθρωπο». Γιατί η σωτηρία του κόσμου δεν ανατέθηκε στους δυνατούς; Γιατί το Δαχτυλίδι δεν το κουβαλά ο σοφός μάγος Γκάνταλφ ή ο πανίσχυρος βασιλιάς Αραγκόρν;
Επειδή η δύναμη είναι η μεγαλύτερη παγίδα. Ο μεγάλος ήρωας, αν αποκτούσε μια τέτοια εξουσία, θα ήθελε αναπόφευκτα να «φέρει τάξη» με σιδερένιο χέρι. Και θα μην καταλάβαινε καν πώς έγινε ο ίδιος ένας νέος τύραννος. Η υπερηφάνεια είναι η ανοιχτή πόρτα για το κακό.
Το φορτίο ανατίθεται στον Φρόντο. Στον αδύναμο, ημιπεινασμένο χόμπιτ, που κλαίει από τον φόβο και τρίβει τα πόδια του μέχρι αίμα.
Εδώ ο Τόλκιν αποκαλύπτει μια βιβλική αλήθεια: «Η δύναμή Μου τελειοποιείται στην αδυναμία» (Β΄ Κορινθίους 12:9).
Η αδυναμία του Φρόντο και του πιστού του φίλου Σαμ γίνεται η κύρια πανοπλία τους. Ο Σάουρον, που καταλαβαίνει μόνο τη γλώσσα της δύναμης και της κυριαρχίας, έχει ένα τυφλό σημείο. Απλώς δεν μπορεί να πιστέψει ότι κάποιος θα κουβαλήσει το Δαχτυλίδι όχι για να γίνει κυρίαρχος, αλλά για να το καταστρέψει. Στην εικόνα του για τον κόσμο, η ταπεινοφροσύνη είναι ανόητη. Περιμένει στρατό, ενώ εναντίον του προχωρούν δύο κουρασμένοι περιπλανώμενοι.
Σήμερα κι εμείς αισθανόμαστε σαν «χόμπιτ». Σαν κόκκοι άμμου που αλέθονται από την ιστορία. Σκεφτόμαστε: «Δεν είμαι κανείς, δεν μπορώ να αλλάξω τίποτα». Αλλά αυτή η πλοκή μας λέει: ακριβώς στην ανθρωπιά μας, στην άρνησή μας να γίνουμε θηρία ως απάντηση στη βία, κρύβεται η δύναμη που το κακό δεν μπορεί να υπολογίσει.
Το όπλο του Φρόντο δεν είναι σπαθί. Το όπλο του είναι η συμπόνια. Συμπάσχει για το αποκρουστικό πλάσμα Γκόλουμ, που τους κυνηγά. Και στο τέλος, αυτή η συμπόνια σώζει τον κόσμο.
Το ψωμί που ενισχύει τη θέληση
Υπάρχει στο βιβλίο μια λεπτομέρεια που σφίγγει την καρδιά. Είναι το λέμβας — το ξωτικό ψωμί για τα ταξίδια. Όταν οι ήρωες φτάνουν στην καρδιά της κόλασης, το συνηθισμένο φαγητό τελειώνει. Το νερό είναι μολυσμένο. Ο αέρας δηλητηριώδης. Δεν έχουν πια φυσικές δυνάμεις για να κάνουν βήμα. Επιβιώνουν μόνο χάρη σε αυτό το ψωμί. Ο Τόλκιν περιγράφει μια εκπληκτική ιδιότητα του λέμβας: δεν είναι γευστικό σαν γλυκό, αλλά «ενισχύει τη θέληση». Όσο πιο αδύναμος είσαι, τόσο περισσότερη δύναμη σου δίνει.
Για εμάς, τους χριστιανούς, αυτή η εικόνα είναι διαφανής. Το λέμβας είναι η Θεία Κοινωνία.
Γνωρίζουμε αυτό το Ψωμί. Όταν οι ανθρώπινες δυνάμεις μας έχουν εξαντληθεί, όταν από τις ειδήσεις τα χέρια μας πέφτουν και θέλουμε να ξαπλώσουμε με το πρόσωπο στον τοίχο, έχουμε το Ποτήριο. Είναι αυτή η πηγή που δεν εξαρτάται από την οικονομία ή την πολιτική. Είναι η τροφή που δίνει δύναμη να ζήσεις, όταν σύμφωνα με όλους τους νόμους της λογικής δεν θα έπρεπε να υπάρχει δύναμη.
Το Άστρο πάνω από τις στάχτες
Και, τέλος, η σκηνή που θεραπεύει την ψυχή. Ο Σαμ και ο Φρόντο βρίσκονται στην καρδιά της Μόρντορ. Γύρω τους — καμένη γη, στάχτες, απόλυτο σκοτάδι. Καμία ελπίδα. Ο Φρόντο κοιμάται εξουθενωμένος. Ο Σαμ, απλός κηπουρός, καθισμένος σε φρουρά, κοιτάζει τον μαύρο ουρανό.
Και ξαφνικά βλέπει, μέσα από τα σκισμένα μολυβένια σύννεφα, ψηλά πάνω από τις αιχμηρές κορυφές των βράχων, για μια στιγμή να ανάβει ένα λευκό αστέρι.
«Την εντυπωσίασε η σκέψη ότι η Σκιά είναι μόνο κάτι μικρό και περαστικό, και ότι εκεί ψηλά υπάρχει φως και υψηλή ομορφιά, που η Σκιά δεν θα μπορέσει ποτέ να φτάσει».
Σε εκείνη τη στιγμή, στην ψυχή του Σαμ πεθαίνει η απελπισία. Καταλαβαίνει: ναι, τώρα εδώ είναι σκοτάδι και πόνος. Ναι, το κακό φαίνεται τεράστιο. Αλλά είναι μόνο ένα σύννεφο που έκρυψε τον ουρανό. Το αστέρι δεν μπορεί να σβήσει με ρουκέτα. Την ομορφιά δεν μπορείς να την σκοτώσεις με διάταγμα. Η αλήθεια υπάρχει, ακόμα κι αν τώρα δεν την βλέπουμε.
Όλοι εμείς τώρα είμαστε αυτός ο Σαμ Γκάμτζι. Καθόμαστε στο σκοτάδι. Αλλά η δουλειά μας είναι απλώς να σηκώσουμε το κεφάλι. Η πίστη μας δεν είναι εγγύηση ότι δεν θα πονέσουμε. Είναι η γνώση ότι πάνω από κάθε σκοτάδι, πάνω από κάθε πόλεμο και θάνατο, πάντα λάμπει το Άστρο. Και αυτό μας λέει ήσυχα: «Η Σκιά θα περάσει. Το Φως είναι αιώνιο».
Ουκρανική έκδοση του «ΕΟΔ».
