Γιατί η εκκλησιαστική ημέρα αρχίζει από το βράδυ;
Αναλύουμε το νόημα, την ιστορία και το περιεχόμενο του εσπερινού – της πρώτης ακολουθίας του ημερήσιου κύκλου, που αρχίζει κάθε εορτή.
Την προηγούμενη φορά μιλήσαμε για τη θεία λατρεία ως την καρδιά της εκκλησιαστικής ζωής και γνωρίσαμε συνοπτικά τον ημερήσιο κύκλο των ακολουθιών. Εκτός από αυτόν, υπάρχουν ακόμη δύο λειτουργικοί κύκλοι: ο εβδομαδιαίος (οι προσευχές για κάθε ημέρα της εβδομάδας) και ο ετήσιος (οι εορτές και οι ημέρες μνήμης των αγίων).
Αυτοί οι κύκλοι ενώνονται σε κάθε ακολουθία του ημερήσιου κύκλου. Σήμερα θα αρχίσουμε να μελετούμε πιο αναλυτικά τον καθένα από αυτούς. Θα ξεκινήσουμε με τον εσπερινό, καθώς αυτός αρχίζει την εκκλησιαστική ημέρα.
Στο παρόν άρθρο θα εξετάσουμε πώς διαμορφώθηκε η τάξη του εσπερινού, θα αποκαλύψουμε το γενικό του νόημα και τη δομή του. Στις επόμενες δημοσιεύσεις θα αναλύσουμε χωριστά τα πιο βαθιά και εκφραστικά σημεία της ακολουθίας, που αποκαλύπτουν ιδιαίτερα το πνευματικό της περιεχόμενο.
Από το «δείπνο της αγάπης» στη θεία λατρεία
Αρχικά στην Εκκλησία δεν υπήρχαν οι γνωστές σε εμάς κύριες ακολουθίες, όπως ο εσπερινός ή ο όρθρος. Οι χριστιανοί προσεύχονταν σε ορισμένες ώρες της ημέρας (την τρίτη, την έκτη και την ενάτη) με έναν σύντομο οικιακό κανόνα, που αποτελούνταν από μερικούς ψαλμούς και την Κυριακή Προσευχή.
Ο εσπερινός διαμορφώθηκε από το κοινό βραδινό δείπνο – την αγάπη («δείπνο της αγάπης»), το οποίο ολοκληρωνόταν με τη Θεία Ευχαριστία.
Επειδή το Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας με τον καιρό μεταφέρθηκε το πρωί, και η αγάπη έγινε φιλανθρωπικό και μνημόσυνο δείπνο, η παλαιά βραδινή σύναξη άρχισε να αποκτά δική της προσευχητική τάξη. Κληρονόμησε από τις αρχαίες συνάξεις το πνεύμα της αναμονής και της εσωτερικής προετοιμασίας για τη Θεία Ευχαριστία.
Γι’ αυτό και ο εσπερινός ακόμη και σήμερα θεωρείται προευχαριστιακή ακολουθία. Με αυτήν η Εκκλησία αρχίζει τη λειτουργική ημέρα, σύμφωνα με τη βιβλική τάξη της δημιουργίας – «καὶ ἐγένετο ἑσπέρα καὶ ἐγένετο πρωί» (Γεν. 1:5).
Τι είδη εσπερινών υπάρχουν;
Η διάρκεια του εσπερινού είναι μικρή, και αυτό δεν είναι τυχαίο, αφού τελείται σε ώρα που οι δυνάμεις έχουν ήδη μειωθεί.
Το τυπικό διακρίνει διάφορους τύπους εσπερινού:
- Καθημερινός – τις καθημερινές.
- Μέγας – την παραμονή των Κυριακών και των εορτών (στο πλαίσιο της αγρυπνίας).
- Μικρός – σπάνια τελούμενος στις σύγχρονες συνθήκες, μόνο σε ορισμένα μοναστήρια πριν από το δείπνο που προηγείται της αγρυπνίας.
Ο σύγχρονος εσπερινός έχει ενσωματώσει στοιχεία τόσο από το αρχαίο ενοριακό «τροπικό ψαλτικό τυπικό» (της καθολικής Κωνσταντινουπολίτικης τάξης), όσο και από το μοναστικό βραδινό κανόνα.
Από τι αποτελείται η ακολουθία: σύντομος τύπος
Ο εσπερινός αποτελείται από την κανονική έναρξη (Τρισάγιο, το «Πάτερ ἡμῶν», «Κύριε ἐλέησον» – 12 φορές, «Δεῦτε προσκυνήσωμεν» …), τον ψαλμό 103, τη μεγάλη εκτενή και την καθίσμα.
Στη συνέχεια ακολουθούν οι ψαλμοί 140, 141, 129 και 116 με τα στιχηρά τους «Επί σε, Κύριε, επεκάλεσα». Αυτά είναι τα πρώτα μεταβαλλόμενα τροπάρια που εμφανίζονται στον εσπερινό. Ανάλογα με τη γιορτή, ο αριθμός τους μπορεί να διαφέρει: 10, 8 ή 6.
Το επόμενο σπουδαιότερο ύμνο αποτελεί ο αρχαίος ύμνος «Φως ησύχιον».
Στη συνέχεια ψάλλεται ο Προκείμενος – ένα τροπάριο που περιλαμβάνει μερικά εδάφια από τους ψαλμούς (για κάθε ημέρα της εβδομάδας διαφορετικός). Τις εορταστικές ημέρες διαβάζονται οι παρεμίες – ειδικά επιλεγμένα αποσπάσματα από την Αγία Γραφή.
Κύριες προσευχές: «Χάρισον, Κύριε» και «Νῦν ἀπολύεις»
Η επόμενη σημαντική βραδινή προσευχή είναι το «Χάρισον, Κύριε, εν τω βραδυύτω τούτω αμόλυντοι φυλαχθῆναι ημάς…». Αποτελείται από επιλεγμένα εδάφια της Αγίας Γραφής. Η σημασία της είναι συγκρίσιμη με εκείνη του Μεγάλου Δοξαστικού στον όρθρο. Σύμφωνα με το τυπικό, πρέπει να διαβάζεται από τον προεστώτα (ενώ κατά την οικιακή προσευχή – από τον αρχηγό της οικογένειας).
Μετά την εκτενή ψάλλονται τα στιχηρά στην στιχοθήκη. Ονομάζονται έτσι γιατί δεν έχουν σταθερούς στίχους ψαλμού, αλλά κάθε φορά επιλέγονται ειδικοί στίχοι που αντιστοιχούν στο περιεχόμενό τους και στη γιορτή που τιμάται. Για παράδειγμα, τα στιχηρά από τον Οκτώηχο αντιστοιχούν στα θέματα των ημερών της εβδομάδας (στον εβδομαδιαίο κύκλο), ενώ αυτά που λαμβάνονται από τη Μηνία αφηγούνται το γεγονός που εορτάζεται (στον ετήσιο κύκλο). Έτσι γίνεται η σύνδεση των λειτουργικών κύκλων.
Στη συνέχεια διαβάζεται ή ψάλλεται το «Νῦν ἀπολύεις» – τα λόγια ευχαριστίας του δικαίου Συμεών του Θεοδόχου, όταν συνάντησε το Βρέφος Χριστό στο ναό. Σύμφωνα με το τυπικό, αυτή η προσευχή στον εσπερινό διαβάζεται επίσης από τον προεστώτα, γεγονός που δείχνει τη σημασία του κειμένου.
Υπενθυμίζει το νόημα κάθε ημέρας της ζωής και του θανάτου του ανθρώπου. Αν ο άνθρωπος, όπως ο Συμεών, ζούσε κατά τη διάρκεια της ημέρας με τον Χριστό και με προσευχή προς Αυτόν, τότε αυτή η ημέρα είναι ουσιαστική και δεν περνά άσκοπα. Ταυτόχρονα, αυτή η προσευχή υπογραμμίζει τη σημασία του εσπερινού ως ακολουθίας που περιλαμβάνει το θέμα της αναμονής του Σωτήρα.
Στο τέλος του εσπερινού ψάλλονται τα τροπάρια της ημέρας – σύντομα τροπάρια που τονίζουν το κύριο νόημα της ημέρας –, η υπερδιπλή εκτενή και οι τελικές προσευχές.
Το νόημα του εσπερινού: η αναμονή του «Αληθινού Ηλίου»
Ο Ἱερομάρτυς Κυπριανός ο Καρχηδονεύς έγραφε για το νόημα της βραδινής ακολουθίας ως εξής: «Πρέπει να προσευχόμαστε κατά τη δύση του ηλίου και στο τέλος της ημέρας· διότι ο Ιησούς Χριστός είναι ο αληθινός Ήλιος και η αληθινή Ημέρα. Διότι, προσευχόμενοι κατά τη δύση του ηλίου και στο τέλος της ημέρας και ζητώντας να ανατείλει ξανά για εμάς το φως, με αυτό προσευχόμαστε για τη Δευτέρα Παρουσία του Χριστού, ώστε να μας φέρει τη χάρη του αιωνίου φωτός».
Μετά τον εσπερινό, σύμφωνα με τον Τυπικό, προβλέπεται δείπνο και βραδινό γεύμα, μετά το οποίο απαγορεύεται στους μοναχούς να συνομιλούν: «…Οὐκ ἔστι πρέπον τοῖς μοναχοῖς συνομιλεῖν ἀλλήλοις, ἀλλ’ ἐν σιγῇ ἀπελθεῖν εἰς τὰς κελλίας αὐτῶν, καὶ ἐπιτελεῖν προσευχὴν καὶ ἀνάγνωσιν…».
Έτσι παρουσιάζεται ο εσπερινός εν συντομία. Την επόμενη φορά θα αναλύσουμε τα πιο σημαντικά σημεία του, για να κατανοήσουμε καλύτερα το νόημά του και να βιώσουμε βαθύτερα την ομορφιά αυτής της αρχαίας ακολουθίας.
Ουκρανική έκδοση (ΕΟΔ)
