Οι πειρασμοί της διαδικτυακής αποστολής: πώς να μην χάσεις τον Χριστό στην καταδίωξη για τα likes
Γιατί η διασκέδαση, το hype και η τυφλή εμπιστοσύνη στους bloggers αντικαθιστούν τη σοβαρή πνευματική ζωή και βλάπτουν την πίστη στο ορθόδοξο τμήμα του διαδικτύου;
Αν πριν από περίπου 25 χρόνια γίνονταν συζητήσεις για το αν το διαδίκτυο μπορεί να φέρει ωφέλεια, τώρα μια τέτοια ερώτηση δεν τίθεται πλέον. Τώρα είναι προφανές ότι το δίκτυο δεν είναι κακό στην καθαρή του μορφή. Με τη βοήθειά του διατηρούμε επικοινωνία, βοηθάμε τους πλησίον μας, διαδίδουμε το κήρυγμα, διδάσκουμε, οργανώνουμε μαθήματα και διαλέξεις, διαβάζουμε ωφέλιμα ιστολόγια. Το διαδίκτυο έχει από καιρό γίνει μέρος της ζωής, και το εκκλησιαστικό περιβάλλον δεν αποτελεί εξαίρεση: μεταδόσεις ιερών ακολουθιών, ηλεκτρονικές βιβλιοθήκες των αγίων πατέρων, πνευματικά podcast, εκπαιδευτικά προγράμματα – όλα αυτά έχουν γίνει συνηθισμένα.
Ακριβώς γι’ αυτό σήμερα, κατά τη γνώμη μου, είναι πιο σημαντικό να θυμηθούμε την άλλη πλευρά – τους κινδύνους που φέρει ο εικονικός χώρος. Ιδιαίτερα επίκαιρη θα είναι αυτή η συζήτηση τώρα, στις ημέρες της νηστείας, όταν η Εκκλησία μάς διδάσκει προσοχή σε ό,τι κυριεύει την καρδιά.
Ποτέ πριν οι άνθρωποι δεν ήταν τόσο δεμένοι με ένα πράγμα, όσο σήμερα – με το κινητό τους τηλέφωνο.
Για πολλούς έχει εδώ και καιρό γίνει υποκατάστατο των βιβλίων, των εφημερίδων, της τηλεόρασης, του πορτοφολιού, του ταχυδρομείου, των φωτογραφικών άλμπουμ, του αρχείου εγγράφων, του ημερολογίου, και μερικές φορές ακόμη και της ζωντανής επικοινωνίας. Το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας ο σύγχρονος άνθρωπος το περνά κοιτάζοντας την οθόνη, και αυτή η εξάρτηση φανερώνει την εσωτερική ευαλωτότητα και αδυναμία.
Οι νόμοι των μέσων και η ευαγγελική ηθική
Ακόμη και όταν απευθυνόμαστε σε εκκλησιαστικούς πόρους και ιεραποστολικά ιστολόγια, δεν υπάρχει καμία εγγύηση ότι πίσω από αυτά δεν κρύβονται πειρασμοί και παγίδες, ικανοί να αποσπάσουν και να βλάψουν τόσο τους αναγνώστες όσο και τους ίδιους τους συγγραφείς.
Ξεχνούμε ότι οι νόμοι της μιντιακής σφαίρας τις περισσότερες φορές αντιβαίνουν στην ευαγγελική ηθική.
Η δραστηριότητα των ΜΜΕ βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην υποκίνηση παθών, στο hype και στις προκλήσεις, όμως το ορθόδοξο περιεχόμενο, στην προσπάθεια να αποκτήσει κοινό, υπακούει σε αυτούς τους κανόνες. Για παράδειγμα, δημοσιεύοντας ένα σκάνδαλο ή προτείνοντας ένα καυτό θέμα για συζητήσεις. Από τη μιντιακή άποψη αυτός είναι ένας συμφέρον τρόπος να προσελκύσει κανείς την προσοχή και να αυξήσει την απήχηση μέσω του αντίκτυπου. Από χριστιανικής όμως πλευράς, αυτό είναι αμαρτία, διότι ο συγγραφέας χρησιμοποίησε τα πάθη των άλλων για τη δική του προβολή. Κι εμείς, ως αναγνώστες, εμπλεκόμαστε σε αυτά, υποκύπτουμε στα συναισθήματα, συμμετέχουμε σε συγκρούσεις και έτσι ανάβουμε μέσα μας εκείνο που πρέπει να καταπραΰνεται. Και αυτό είναι ήδη αντι-ιεραποστολή.
Ψυχαγωγία ή πορεία πίστης
Πέρα από την ανάφλεξη των παθών, τη μεγαλύτερη δημοτικότητα σήμερα έχει το σύντομο και ψυχαγωγικό περιεχόμενο. Ιδιαίτερα λυπηρό είναι όταν και ορθόδοξοι συγγραφείς, επιδιώκοντας τη ζήτηση, αρχίζουν να απλοποιούν τα πνευματικά θέματα, ντύνοντάς τα με τη μορφή σόου και διασκέδασης. Έχει τύχει να ακούσω σοβαρά από μερικούς γνωστούς διαδικτυακούς κήρυκες (ακόμη και ιερείς) ότι συνειδητά δημιουργούν πρωτόγονο, «χαζό περιεχόμενο» – μόνο και μόνο επειδή “πιάνει καλύτερα” και αυξάνει τη δημοτικότητα. Αυτή η μέθοδος πράγματι λειτουργεί ως δόλωμα για την αύξηση της απήχησης, αλλά τίθεται το ερώτημα: πόσο άξιο είναι για έναν χριστιανό να οδηγείται συνειδητά σε τέτοια αποβλάκωση χάριν προβολών και να συνιστά τη χρήση της και σε άλλους; Διότι ούτε αυτό είναι πλέον ιεραποστολή.
Από έναν ιερέα και έναν χριστιανό blogger περιμένεις λόγια ικανά να σε οδηγήσουν προς τον Θεό, προς την αλλαγή του εαυτού σου και σε σοβαρή εσωτερική πνευματική εργασία, και όχι σε ένα σύνολο αστείων για χάρη των likes.
Μια τέτοια πρωτογονικότητα κάνει κακό στην Ορθοδοξία, παρουσιάζοντας την θεοφανή ευαγγελική αλήθεια ως κάτι επίπεδο, κοινότυπο και ακόμη και χαζό. Μπορεί άραγε ο Χριστιανισμός να είναι μέρος ενός ψυχαγωγικού και εκ προθέσεως ανόητου σόου και να πηγαίνει στον ίδιο ρεύμα με αυτό;
Αυθεντίες και κριτική σκέψη
Η εποχή μας γενικά χαρακτηρίζεται από την έλλειψη κοινώς αναγνωρισμένων αυθεντιών: κάθε άνθρωπος ζει στον δικό του πληροφοριακό κόσμο και αποφασίζει μόνος του σε ποιον θα εμπιστευτεί. Υπάρχει ακόμη περιγραφή της εμπειρίας ενός καθηγητή, ο οποίος ζήτησε από τους φοιτητές να γράψουν τα ονόματα των αγαπημένων τους bloggers – και αποδείχθηκε ότι οι λίστες ήταν διαφορετικές για τον καθένα, ενώ κανείς δεν γνώριζε τους bloggers που ανέφεραν οι άλλοι. Δηλαδή, ο καθένας σχηματίζει τον δικό του πληροφοριακό «φούσκα».
Η θετική πλευρά αυτού είναι ότι οι άνθρωποι νιώθουν άνετα σε μικρά κανάλια και ο αριθμός των συνδρομητών δεν έχει πλέον την προηγούμενη σημασία – δεν προσδίδει αυθεντία και δεν αποτελεί δείκτη ποιότητας (άρα υπάρχει όλο και λιγότερος λόγος να κυνηγάμε τους αριθμούς). Ωστόσο, υπάρχει και η αρνητική πλευρά: σε αυτές τις «φούσκες» εγκαθίσταται εύκολα η τυφλή εμπιστοσύνη, όταν ο άνθρωπος ξεχνά τον έλεγχο των πληροφοριών, την κριτική σκέψη και τη πνευματική διάκριση.
Στον εκκλησιαστικό διαδικτυακό χώρο αυτό εκδηλώνεται εξίσου έντονα: οι συνδρομητές αρχίζουν να εμπιστεύονται τον συγγραφέα χωρίς επιφύλαξη, σταματώντας να ελέγχουν όσα λέγονται και να τα συγκρίνουν με τη διδασκαλία της Εκκλησίας.
Και μια τέτοια τυφλή εμπιστοσύνη δεν είναι καθόλου περίεργη: ακόμη και οι μάντισσες, που κρεμούν εικόνες “για το σκηνικό”, καταλαβαίνουν ότι η αυθεντία τους αυξάνεται στα μάτια των ακροατών. Πολύ περισσότερο αφορά τον άνθρωπο στην εκκλησία, με ράσο, ή αυτόν που αυτοπροβάλλεται ως ιεραπόστολος, μητέρα, ψάλτης ή οτιδήποτε άλλο. Συχνά απλώς εδραιώνουν μια τέτοια εξάρτηση, κάνοντας το κοινό να προσκολλάται στο στυλ τους και αντικαθιστώντας την ικανότητα κριτικής σκέψης με τυφλή αφοσίωση. Αλλά αν ο χριστιανός σταματά να σκέφτεται και να διακρίνει το πνευματικό, αν ο ιεραπόστολος προσκολλά τους ανθρώπους στον εαυτό του, τότε πού σε όλα αυτά υπάρχει ο Χριστός;
Η προσοχή διαχέεται στα ρεύματα της πληροφορίας
Πολλαπλές μελέτες έχουν επιβεβαιώσει ότι το διαδίκτυο διασκορπίζει την προσοχή, καταστρέφει την ικανότητα ανάγνωσης σοβαρών βιβλίων και δυσκολεύει τη συγκέντρωση σε εκτενείς δημοσιεύσεις, για να μην αναφέρουμε ακόμα πιο μεγάλα κείμενα. Εξαιτίας αυτού, όλο και λιγότεροι άνθρωποι ασκούν την αργή και στοχαστική ανάγνωση. Τα μακροσκελή posts διαβάζονται από πολύ λίγους, όπως και τα λίγο πιο απαιτητικά. Τι πνευματικό όφελος ή ιεραποστολή μπορεί να υπάρξει στο πλαίσιο ενός βίντεο διάρκειας, «σύμφωνα με τους νόμους του είδους», 15 δευτερολέπτων;
Το διαδίκτυο είναι υπερφορτωμένο με πληροφορία. Η υπερβολή της καταπνίγει τη γνώση. Αλλά μέσα σε αυτή τη ροή, η μόρφωση γίνεται ασπίδα τόσο για αυτούς που μιλούν για τον Χριστό όσο και για αυτούς που ακούν.
Ο μορφωμένος συγγραφέας ξέρει να μεταφέρει το νόημα με σαφήνεια και ακρίβεια, ενώ ο προσεκτικός και στοχαστικός αναγνώστης μπορεί να το αξιολογήσει δίκαια και να μην πέσει στις παγίδες της ψυχαγωγικής παρουσίασης.
Η γνώση γίνεται η γέφυρα που συνδέει την ιεραποστολή με τις καρδιές των ανθρώπων, και όχι με την προσωρινή τους προσοχή. Δυστυχώς, σήμερα η μόρφωση συχνά δεν εκτιμάται και δεν ενθαρρύνεται, και αυτό οδηγεί στο να επικρατούν το κενό και η λαμπρότητα των μέσων – τόσο στα μάτια των συγγραφέων όσο και στα μάτια των αναγνωστών.
Ο κίνδυνος της “προώθησης”
Το ορθόδοξο διαδίκτυο έχει απορροφήσει πολλές ασθένειες χαρακτηριστικές του μιντιακού περιβάλλοντος, αλλά θα αναφέρω ακόμη μία. Πρόσφατα, επισκεπτόμενος μερικά συνέδρια, παρατήρησα πόσο δημοφιλές έγινε να προσκαλούνται γνωστοί διαδικτυακοί κήρυκες για ομιλίες. Στις παρουσιάσεις τους καλούσαν όλους να ακολουθήσουν το παράδειγμά τους, να χρησιμοποιούν τις συμβουλές τους και να εργάζονται με κάθε τρόπο για την «προώθηση» των καναλιών και των σελίδων τους, προκειμένου να «μιλούν για τον Χριστό».
Αλλά ποιο είναι το νόημα του να μετράει κανείς τη μαρτυρία για τον Θεό με τον αριθμό των συνδρομητών ή των likes; Ιδίως όταν η εμπειρία δείχνει ότι ακόμη και αυτοί οι ομιλητές με εκατοντάδες χιλιάδες συνδρομητές δεν έχουν αυξήσει τον αριθμό των ανθρώπων στις εκκλησίες. Ίσως η αιτία είναι ότι οι άνθρωποι δεν αναζητούν έναν ακόμα ηγέτη κοινής γνώμης, αλλά χρειάζονται έναν απλό ποιμένα, γνωστό στους ενορίτες του, ο οποίος τουλάχιστον λίγο υπερτερεί σε γνώση της προσευχής, της πνευματικής ζωής και της σχέσης με τον Θεό.
Δεν χρειάζονται προώθηση και αλγόριθμοι για να μιλήσει κανείς για τον Χριστό. Χρειάζεται να ζει κανείς στον Χριστό, και τότε θα έχει τι να πει, και θα υπάρχουν αυτοί για τους οποίους αυτή η λέξη θα βρίσκει απήχηση.
Αντιθέτως, όταν το κύριο γίνεται η προώθηση και η αύξηση των δεικτών, η ιεραποστολή παραχωρεί αθέατα τη θέση της στην αυτοπαρουσίαση, στις αιτήσεις για οικονομική υποστήριξη και στη συνέχεια στη διαφήμιση.
Αντί επιλόγου
Έτσι, ο διαδικτυακός χώρος είναι και ευκαιρία και κίνδυνος. Μπορεί να γίνει βοηθός στην πνευματική μόρφωση, να διευκολύνει τη ζωή, αλλά πολύ πιο συχνά δελεάζει, ψυχαγωγεί και κλέβει χρόνο και δυνάμεις. Ο άνθρωπος που απορροφάται από τη διαδικτυακή δραστηριότητα χάνει γρήγορα το πιο σημαντικό – την προσευχή, τη σιωπή, την προσεκτική ανάγνωση του Ευαγγελίου και των αγίων Πατέρων – και άλλες προϋποθέσεις της πνευματικής ζωής.
Πραγματικά ωφέλιμο στο διαδίκτυο μπορεί να είναι μόνο η προσέγγιση του σοβαρού και νουθετικού: η ανάγνωση έργων των Αγίων Πατέρων, η μελέτη της Αγίας Γραφής, η προσέγγιση αληθινά βαθιών κειμένων.
Αντίθετα, τα κοινωνικά δίκτυα κατά κύριο λόγο σχεδόν δεν προσφέρουν τίποτα καλό, ενώ κρύβουν πολλούς κινδύνους. Είναι καλύτερα να αποφεύγονται εντελώς. Αλλά αν αυτό δεν είναι δυνατό, αξίζει τουλάχιστον να περιορίζεται η χρήση τους στο ελάχιστο και να μην καθησυχάζουμε τον εαυτό μας με το ότι «διαβάζουμε κάτι για την πίστη» ή «συμμετέχουμε στη ζωή της Εκκλησίας».
Όλα εξαρτώνται από το πώς χρησιμοποιούμε αυτά τα μέσα. Αλλά εκείνος που θα καταφέρει να απομακρυνθεί από την υπερβολική διαδικτυακή φασαρία μόνο θα κερδίσει. Στη ζωή του θα υπάρχει περισσότερη αλήθεια: σιωπή, προσευχή, χρόνος για ξεκούραση, απλότητα και χαρά.
