Νοσοκομεία, σχολεία, άσυλα: πώς η Εκκλησία υπηρετούσε τους ανθρώπους στο Βυζάντιο.
Πώς μετά το Διάταγμα των Μεδιολάνων επεκτάθηκε η κοινωνική διακονία της Εκκλησίας, θεμελιώνοντας την ιατρική, την εκπαίδευση και τη φιλανθρωπία στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
Στο προηγούμενο άρθρο εξετάσαμε πώς κατά την αποστολική περίοδο η κοινωνική διακονία γεννήθηκε από βαθιά πίστη και αγάπη. Μέχρι τον 4ο αιώνα η διακονία της ελεημοσύνης δεν έγινε λιγότερο σημαντική· αντίθετα, επεκτάθηκε και απέκτησε νέες μορφές, γεγονός στο οποίο συνέβαλε η θέση της Εκκλησίας μέσα στο κράτος.
Μετά το Διάταγμα των Μεδιολάνων το 313, και στη συνέχεια με την ανακήρυξη του χριστιανισμού ως κρατικής θρησκείας από τον Θεοδόσιο Α΄ το 380, η Εκκλησία απέκτησε πρωτοφανείς δυνατότητες και πόρους για την επέκταση της φιλανθρωπικής της δραστηριότητας. Το κράτος υποστήριζε τις εκκλησιαστικές πρωτοβουλίες, καθώς συνέβαλαν στη σταθερότητα της αυτοκρατορίας μέσω της φιλανθρωπίας, της ιατρικής και της εκπαίδευσης. Οι αυτοκράτορες του Βυζαντίου συχνά αποκαλούσαν τους νόμους τους «φιλανθρώπους». Ο Κώδικας του Θεοδοσίου Β΄ (5ος αι.) και ο Κώδικας του Ιουστινιανού (6ος αι.) καθιέρωσαν τη νομική βάση για τη φιλανθρωπική δράση της Εκκλησίας.
Σύμφωνα με τους πολιτικούς νόμους δημιουργήθηκαν ειδικοί οργανισμοί για διάφορες ομάδες ανθρώπων που είχαν ανάγκη.
Ορισμένοι υποστηρίζονταν άμεσα από τον αυτοκράτορα, άλλοι χρηματοδοτούνταν από ευεργέτες. Όμως και η ίδια η Εκκλησία δημιούργησε πλήθος δικών της κοινωνικών ιδρυμάτων.
Φιλανθρωπία και βοήθεια προς τους φτωχούς
Η Εκκλησία οργάνωνε τη διανομή τροφής, ενδυμάτων και στέγης μέσω των πτωχοτροφείων (πτωχοτροφεία ή «οίκοι των πτωχών»). Στα μέσα του 4ου αιώνα, κατά τη διάρκεια λιμού, ο άγιος Βασίλειος ο Μέγας ίδρυσε δημόσια δωρεάν συσσίτια. Για να το πετύχει αυτό, αναγκάστηκε να αγωνιστεί και ακόμη να έρθει σε αντιπαράθεση με τους πλουσίους, πείθοντάς τους να ανοίξουν τα αποθέματα τροφίμων τους και να τα μοιραστούν με τους πεινασμένους.
Αργότερα, σε ολόκληρη την αυτοκρατορία άρχισαν να λειτουργούν δωρεάν μαγειρεία και λουτρά, χρηματοδοτούμενα από το Πατριαρχείο και τις αυτοκρατορικές δωρεές. Για παράδειγμα, ο άγιος Πατριάρχης Ιωάννης Δ΄ ο Νηστευτής, τον 6ο αιώνα, τάιζε καθημερινά χιλιάδες φτωχούς, ενώ η αυτοκράτειρα Θεοδώρα υποστήριζε ενεργά τα άσυλα για γυναίκες που είχαν βρεθεί σε δύσκολες περιστάσεις.
Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, όταν ήταν στην Αντιόχεια, τάιζε καθημερινά περισσότερους από 3000 ανθρώπους, και αργότερα, στην Κωνσταντινούπολη, έως και 7000.
Ο μαθητής του, ο μακάριος Θεοδώρητος, επίσκοπος Κύρρου, γράφει: «Ήταν όλος μέσα στους κόπους… Για τους ασθενείς ήταν ιατρός, για τους θλιμμένους – παρηγορητής. Για όλους γινόταν τα πάντα.»
Ιατρική βοήθεια και νοσοκομεία – εφεύρεση της Εκκλησίας
Λίγοι γνωρίζουν ότι τα νοσοκομεία (ξενοδοχεία ή ξενώνες) είναι εφεύρεση της Εκκλησίας. Η ιδέα της ίδρυσης ενός ιδρύματος που θα υπηρετούσε τους πάσχοντες ανήκει στον άγιο Βασίλειο τον Μέγα. Αρχικά συνάντησε μεγάλη αντίσταση. Παρ’ όλα αυτά, το 372 ανεγέρθηκε το περίφημο συγκρότημα που αργότερα ονομάστηκε «Βασιλειάδα» – το οποίο συνδύαζε νοσοκομείο, λεπροκομείο, πτωχοκομεία, σχολεία και οικήματα για άπορους.
Ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, μετά την εξόδιο ακολουθία του φίλου του, του αγίου Βασιλείου, είπε για τη «Βασιλειάδα»:
«Βγείτε, αδελφοί, έξω από την πόλη σας και δείτε αυτή τη νέα πόλη, όπου βασιλεύει η ευσέβεια… Εδώ βλέπουν την ασθένεια με φιλοσοφικό πνεύμα, εδώ η δυστυχία μετατρέπεται σε ευτυχία… Στο νοσοκομείο της “Βασιλειάδας” βλέπουμε ανθρώπους που όλοι απέρριπταν και μισούσαν για την ασθένειά τους. Και ο Μέγας Βασίλειος κατόρθωσε να μας πείσει ότι, αν θεωρούμε τους εαυτούς μας ανθρώπους, δεν πρέπει να περιφρονούμε τους ομοίους μας, διότι με την αναλγησία μας προσβάλλουμε τον Ίδιο τον Χριστό.»
Με τον καιρό άρχισαν να ιδρύονται νέα ιατρικά ιδρύματα, συχνά σε μοναστήρια.
Για παράδειγμα, στο μοναστήρι του αγίου Σαμψών στην Κωνσταντινούπολη, το νοσοκομείο διέθετε ξεχωριστές πτέρυγες για άνδρες και γυναίκες, καθώς και εξειδικευμένα τμήματα. Οι ιατροί, συχνά μοναχοί, συνδύαζαν τις γνώσεις της αρχαίας ιατρικής με τη χριστιανική φροντίδα, γεγονός που έκανε τα βυζαντινά νοσοκομεία μοναδικά για την εποχή τους.
Φροντίδα για τους οικονομικά αδύναμους, εκπαίδευση και πολιτιστική διακονία
Η Εκκλησία έδινε ιδιαίτερη προσοχή στα ορφανά (ορφανοτροφεία), στις χήρες και στους ηλικιωμένους (γηροκομεία). Εξειδικευμένα άσυλα υπήρχαν ήδη από τον 4ο αιώνα. Το γνωστό κονσταντινουπολίτικο άσυλο του αγίου Ζωτίκου (4ος αι.) ανατροφοδοτούσε ορφανά, διδάσκοντάς τα τεχνικές και τη χριστιανική πίστη. Ο Κώδικας του Ιουστινιανού όριζε ότι οι επίσκοποι έπρεπε να φροντίζουν τα ορφανά, ενώ οι αυτοκράτορες παραχωρούσαν γη για τη συντήρηση των ασύλων. Υπήρχαν επίσης οίκοι για ξένους ταξιδιώτες (ξενδοχεία), όπου η Εκκλησία παρείχε στέγη και τροφή.
Μοναστήρια και εκκλησιαστικά σχολεία έπαιζαν καθοριστικό ρόλο στην εκπαίδευση.
Χάρη στις προσπάθειες της Εκκλησίας, η παιδεία στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία ήταν υψηλότερη από ό,τι στη Δυτική Ευρώπη. Τα μοναστήρια διέθεταν βιβλιοθήκες και σχολεία, όχι μόνο για να διατηρούν τα αρχαία κείμενα, αλλά και για να διδάσκουν στα παιδιά των φτωχών οικογενειών ανάγνωση, γραφή και τέχνες. Τον 9ο αιώνα, ο άγιος Πατριάρχης Φώτιος Α΄ ο Μέγας οργάνωσε σχολεία όπου οι φτωχοί μπορούσαν να λάβουν βασική εκπαίδευση δωρεάν.
Όλα αυτά τα παραδείγματα δείχνουν ότι η Εκκλησία δεν περιοριζόταν απλώς στην απόλαυση της ελευθερίας, αλλά και επεκτείνει τη διακονία της αγάπης, η οποία είχε αρχίσει ήδη στην αποστολική κοινότητα.
Βοήθεια προς τους φτωχούς, ιατρική περίθαλψη, φροντίδα των ορφανών και εκπαίδευση – αυτές οι μορφές αναπτύσσονταν σε στενή σύνδεση με το κράτος και αντικατόπτριζαν την χριστιανική ηθική της ελεημοσύνης.
Σώζοντας ζωές, παρέχοντας εκπαίδευση και ενισχύοντας την κοινωνική σταθερότητα. Ωστόσο, με την πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1453, η ιστορική πορεία της ορθόδοξης κοινωνικής διακονίας διακόπηκε σε μεγάλο βαθμό. Παρ’ όλα αυτά, ακόμη και σε αυτόν τον νέο, ριζικά μεταμορφωμένο κόσμο, η Εκκλησία συνέχιζε να εκπληρώνει την αποστολή της στη φιλανθρωπία.
